Chia sẻ nội dung:
Ốc gác bếp: Hương vị nồng nàn giữa sương mù Tây Bắc
Ẩm thực Việt Nam nổi tiếng với sự đa dạng, phong phú và đậm đà bản sắc vùng miền. Nếu miền Trung nổi bật với các món ăn cay nồng, miền Nam gây thương nhớ với hương vị ngọt ngào, thì miền núi Tây Bắc lại mang đến những dư vị hoang dã, mộc mạc nhưng đầy lôi cuốn. Trong số đó, một món ăn dân dã mà độc đáo, ít được nhắc đến nhưng lại chứa đựng chiều sâu văn hóa bản địa – đó là ốc gác bếp.
Gác bếp – kho bảo quản tự nhiên của người vùng cao
Ở các bản làng người Thái, Mông, Dao, Tày… ở vùng núi phía Bắc Việt Nam, mỗi ngôi nhà sàn đều có một gác bếp – không gian treo lơ lửng phía trên bếp lửa, nơi khói bếp len lỏi từng ngày, từng giờ. Đây không chỉ là nơi hong khô thực phẩm, mà còn là “tủ lạnh tự nhiên” giúp bảo quản thịt, cá, rau củ… quanh năm suốt tháng mà không cần đến công nghệ hiện đại.
Ốc gác bếp cũng ra đời từ không gian ấy. Món ăn này không phổ biến rộng rãi như thịt trâu gác bếp hay cá suối nướng, nhưng lại là một phần không thể thiếu trong bữa cơm mùa đông của đồng bào miền núi. Đó là sự sáng tạo của con người trước điều kiện sống khắc nghiệt, khi mùa đông giá rét kéo dài, thực phẩm khan hiếm, và mọi thứ đều cần được tích trữ, bảo quản kỹ lưỡng.
Lựa chọn nguyên liệu – tinh tế từ con ốc nhỏ
Không phải loại ốc nào cũng có thể làm món gác bếp. Người dân thường chọn ốc suối, ốc đá, hoặc ốc bươu nhỏ sống ở các khe suối trong, nước chảy mạnh – nơi ốc có vỏ dày, thịt chắc và hương vị đậm đà hơn so với ốc nuôi. Ốc được bắt về, rửa sạch nhiều lần với nước suối và tro bếp để khử mùi bùn, sau đó đem luộc sơ hoặc để sống nguyên tùy theo phong tục từng vùng.
Sau khi sơ chế, ốc được xếp vào giỏ tre đan thủ công, có thể kèm thêm ít lá chanh khô, gừng hoặc hạt mắc khén – thứ gia vị đặc trưng của núi rừng. Giỏ ốc sau đó được treo trên gác bếp, nơi khói bếp bám vào từng kẽ vỏ ốc, làm khô dần phần thịt bên trong, tạo nên một hương vị rất riêng biệt: thơm mùi khói, đậm đà, hơi cay nồng và dai dai, béo ngậy.
Hương vị được hun bằng thời gian
Thời gian gác bếp có thể kéo dài từ 7 đến 20 ngày, thậm chí có khi cả tháng nếu người làm muốn giữ ốc ăn dần qua mùa đông. Trong quá trình này, khói bếp không chỉ làm khô thịt ốc mà còn “ướp” vào đó một mùi thơm rất đặc trưng – mùi của củi rừng, của ẩm mốc gỗ tre, của khói bếp ám khắp gian nhà.
Ốc sau khi gác bếp sẽ khô hơn, phần thịt teo lại nhưng vẫn giữ được độ ngọt. Khi ăn, người ta thường đem nướng lại trên bếp than, xào với lá chanh, ớt tươi, hoặc hấp cùng sả và rượu ngô để “kích” lại hương vị. Một số nơi còn đem giã ốc gác bếp với muối, mắc khén và lá tỏi để làm nước chấm cay nồng, ăn cùng xôi nếp hay mèn mén (ngô xay hấp chín) cũng rất ngon.
Điều đặc biệt là ốc gác bếp không hề tanh như ốc để lâu, mà ngược lại còn nồng nàn, thơm đậm và rất “bắt rượu”. Với người dân vùng cao, đây là món ăn lý tưởng để tiếp khách, để nhâm nhi bên bếp lửa trong những đêm sương giăng kín núi rừng.
Một phần của nếp sống bản địa
Ốc gác bếp không đơn thuần là một món ăn, mà còn là hình ảnh thu nhỏ của nếp sống, nếp nghĩ và sự thích nghi của người miền núi với thiên nhiên. Ở nơi thiếu thốn điều kiện bảo quản, họ dùng khói để “ướp” thời gian. Ở nơi khí hậu lạnh giá, họ tận dụng ngọn lửa để giữ gìn hương vị. Mỗi giỏ ốc treo trên gác bếp không chỉ là thực phẩm, mà còn là minh chứng cho sự sáng tạo và khéo léo của con người.
Không khó để bắt gặp hình ảnh ấy trong các phiên chợ vùng cao. Những người phụ nữ địu con sau lưng, tay xách giỏ ốc gác bếp, mang xuống chợ đổi lấy muối, dầu ăn hoặc mảnh vải. Ốc khô, gác khói, thơm nồng – là món quà của núi rừng gửi đến miền xuôi, là mùi vị khiến kẻ phương xa nhớ mãi không quên.
Gìn giữ và quảng bá nét ẩm thực độc đáo
Ngày nay, khi du lịch cộng đồng phát triển, nhiều homestay tại Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái... đã đưa ốc gác bếp vào thực đơn phục vụ du khách. Đây không chỉ là món ăn lạ miệng mà còn là trải nghiệm văn hóa – khi du khách được tận tay “kéo ốc xuống từ gác bếp”, ngồi bên bếp lửa và nghe người bản địa kể về cách làm món ăn này từ thời cha ông.
Tuy nhiên, để món ăn này được phổ biến hơn, cần sự đầu tư bài bản trong việc giới thiệu, bảo quản và đóng gói. Nếu được đóng gói chân không, kèm theo hướng dẫn sử dụng, ốc gác bếp hoàn toàn có thể trở thành đặc sản quà tặng mang thương hiệu vùng cao – như thịt trâu gác bếp hay măng rừng sấy khô.
Ốc gác bếp – cái tên nghe có vẻ giản dị, nhưng lại ẩn chứa cả một bức tranh về đời sống, văn hóa và triết lý sinh tồn của người vùng cao. Đó là món ăn của mùa đông, của bếp lửa, của những con người sống gần với đất và thật với trời. Và cũng chính vì thế, món ăn ấy không chỉ khiến ta no bụng, mà còn thấy ấm lòng – như cách người miền núi vẫn luôn đón khách với cả tấm chân tình.